1. Patatesin Önemi

Patates (Solanum tuberosum L.) günümüzden 6.000 ile 10.000 yıl önceki bir zaman dilimi içerisinde Peru ve Bolivya sınırları içerisindeki And Dağlarında kültüre alınmaya başlanmıştır. Güney Amerika’nın And dağlarından tüm dünyaya yayılan patates, dünyanın giderek artan açlık sorununa cevap verebilecek önemli bitkilerin başında gelmektedir.

Patates; dünya ve Türkiye için hem taze hem de kendisinden elde edilen yan ürünlerle insan beslenmesinde ve girdi niteliği ile endüstri bakımından önemli bir tarımsal üründür. Yapılan çalışmalara göre, birim alan başına buğdaydan %75 ve pirinçten %58 daha fazla gıda enerjisine sahip olan patates, üretim alanları başına pirinçten %78, buğdaydan %54 daha fazla protein sağlar.

Doğal kaynakların sürekliliğini sağlamak ve gelecek nesillere gıda güvenliliği yönünden tüketilebilir gıda sağlamak insanlığın en önemli amacı olmalıdır. Patates üretimi bu sorunları çözmede önemli bir araç durumundadır.

2. Türkiye’de Patates Üretimi

Patates, ülkemiz tarımı içinde en önemli bitki türlerinden biri olup buğday, şeker pancarı, arpa ve domatesten sonra en fazla üretimi yapılan beşinci bitkidir. Ülkemizde ana ürün, turfanda ve ikinci ürün olmak üzere tüm patates üretim sistemleri uygulanmaktadır. Türkiye sahip olduğu agro-ekolojik zenginlik sayesinde patates üretimi açısından oldukça ayrıcalıklı bir konumdadır. Bu nedenle de ülkenin hemen her yöresinde yılın belirli dönemlerinde patates üretimi mümkün olmakta, Nisan ayından başlayarak Aralık ayı sonuna kadar patates hasadı devam etmektedir.

Türkiye’de patates verimi yıllar itibarıyla artış göstermiştir. 2023 yılında patates verimi 3.739,00 kg/da olup patates veriminin en yüksek olduğu iller sırasıyla Bitlis (4.961,00 kg/da), Kayseri (4.306 kg/da) ve Aksaray (4.237,00 kg/da) ’dır. Bu illerimiz Türkiye ortalamasının çok üzerindedir (Tablo 1).

2023 yılında Türkiye’de 74 ilde patates üretimi gerçekleştirilmiştir. En fazla üretim yapan il Niğde olup 194.800 da alanda 757.480 ton üretim gerçekleşmiştir. Niğde’nin ortalama verimi 3.889,00 kg/da’dır (Tablo 2.)

Türkiye’de patates üretimindeki değişim, Avrupa Birliği ülkeleri ile bir paralellik göstermektedir. Patates, bugün ülkenin en önemli tarımsal ürünlerinden biri konumuna gelmiş; üretimi, sanayisi, pazarlaması ve tüketimi ile başlı başına bir sektör halini almıştır. Ülkemizde kişi başına düşen patates tüketim miktarı yaklaşık 50 kg olup dünyada kişi başına tüketim ise 33 kg’dır. Ülkemizde patatesin yeterlilik oranı ise son TÜİK verilerine göre %106,10’dir.

1. Ülkemizde Yerli ve Milli Patates Çeşidi Geliştirmede Çalışmaları

Tarım ve Orman Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü’ne (TAGEM) bağlı olarak faaliyetlerini yürüten Niğde Patates Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Türkiye’deki patatesle ilgili ilk ve tek konu araştırma enstitüsüdür. Patates dünyada ve ülkemizde üretimi yapılan en önemli tarımsal ürünlerden biridir.  Ülkemizde patates üretimi ağırlıklı olarak İç Anadolu Bölgesinde yapılmakta olup Niğde İlimiz patates üretiminde Türkiye’de 1. sırada yer almaktadır.

                  Ülkemizde patatesin yaklaşık 170 yıllık bir geçmişi olmasına rağmen patates sektöründe yerli çeşit geliştirme çalışmalarına 2005 yılından sonra hız verilmiştir. Ülkemize ait yeterli sayıda ve üretim programlarına giren tescilli çeşitlerimizin bulunmaması çok önemli bir problem olarak karşımıza çıkmaktaydı. Bu sorunun çözümü için patates araştırmaları açısından merkez kuruluş olan Patates Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü liderliğinde 2005 yılında başlatılan ıslah çalışmaları neticesinde enstitümüz 10 adet yerli patates çeşidini tescil ettirerek ülke tarımına kazandırmıştır.

Tescil edilen 10 adet yerli ve milli patates çeşitlerimizin isimleri: ONARAN2015, FATİH, NAHİTA, ÜNLENEN, NAM, ÇAĞLI, LEVENTBEY, MURATBEY, NİĞŞAH ve SARUHAN’dır.

Enstitümüz Türkiye’de yine bir ilke imza atarak 8 adet yerli ve milli patates çeşidinin özel sektöre satışını da gerçekleştirmiştir.Enstitüce yapılan ihalede ONARAN2015, NAHİTA, ÜNLENEN, NAM, LEVENTBEY, MURATBEY NİĞŞAH ve SARUHAN çeşitlerinin “Tohumluk Üretim ve Pazarlama Hakkı” yerli özel sektörümüze devredilmiştir.

Yapılan Kamu-Özel sektör iş birliği çerçevesinde yerli ve milli tohumluklarımızın tohumluk çoğaltımları ve sertifikasyon işlemleri aralıksız devam etmekte olup 2023 yılı Mart ayı itibariyle sertifikasyon işlemleri tamamlanan ONARAN2015 ve LEVENTBEY çeşitlerinin çiftçilerimize ve üreticilerimize ilgili firma tarafından satışı başlamıştır. Yerli patates çeşitlerinin devreye girerek üreticilerimize ulaşmasıyla birlikte üreticilerimizin maliyetleri büyük oranda düşecek, patates tohumluğunda dışa bağımlılığa son verilmesi için büyük bir adım atılmış olacaktır.

Enstitümüzce yürütülen AR-GE çalışmalarında ilk yıllarda ıslah hedefleri yüksek verimli yemeklik çeşitlerin elde edilmesi iken son yıllarda değişen çiftçi ve sektörün talepleri dikkate alınarak değiştirilmiş, yemeklik çeşitlerin yanı sıra uygun ebeveynler kullanılarak yüksek verimli parmak patates, cips ve nişasta üretimine uygun sanayilik yerli ve milli çeşitlerin geliştirilmesine başlanmıştır. Bu sayede Türkiye’de artık yürüttüğümüz çalışmalarla birlikte gerek yemeklik gerekse sanayilik patates tohumluğunda ihtiyacın yurt içi imkânlarla karşılanması mümkün olacaktır.

Enstitümüz şu an ülkemizdeki patates sektörünün ihtiyaç duyduğu sanayilik çeşitlerin geliştirilmesi için ıslah çalışmalarına ağırlık vermiştir. Bu bağlamda verimi ve kalite özellikleri yüksek, hastalıklara dayanıklı, sektörde tutulan, depo dayanımı yüksek olan sanayilik çeşitler üzerinde çalışmalar devam etmektedir. Enstitümüz bir adet cipslik özellikteki patates çeşidini tescile sunmuştur. Tescil aşamasından sonra bu çeşidimizin de tohumluk üretim ve satış işlemlerine başlanacaktır.

Yerli ve milli sanayilik çeşit çalışmalarında nişastalık çeşitler için de çalışmalarımız devam etmektedir. Ayrıca patates üreticilerimizin büyük sorunu olan Patates Siğil Hastalığına karşı dayanıklı yerli çeşit geliştirme çalışmaları hâlihazırda moleküler düzeyde sürdürülmektedir. Bu kapsamda yapılan çalışmalar sonucunda; patates siğil hastalığına dayanıklı 2 adet çeşit adayı geliştirilmiştir.

Enstitüde yemeklik, sanayilik ve hastalıklara dayanıklı patates çeşitlerinin geliştirilmesinin yanında renkli, yerli ve milli çeşit geliştirme çalışmaları da sürdürülmektedir.  Farklı kabuk ve et rengine sahip patates çeşitleri üzerinde yapılan teknolojik testler sonucunda çeşitlerimizden iyi kalitede cips elde edilmiştir. Türkiye’de bir ilk olarak renkli patates çeşitlerinden renkli cipsler yapılmış olup enstitümüzde buna yönelik çalışmalar devam etmektedir. Şu an renkli cips yapılabilen 10 adet genotip mevcuttur.

Geliştirilen yerli ve milli çeşitlerimizin üreticilere tanıtılması, yayımının gerçekleştirilmesi ve sektöre tanıtılması için Türkiye’de ve yurt dışında birçok yerde demonstrasyon dikimleri yapılmaktadır. Ülkemizde Niğde, Nevşehir, Sivas, Bolu, Yozgat, Mardin, Antalya/Korkuteli, Antalya/Elmalı, Adana/Sarıçam, Hatay/Reyhanlı, Burdur, Malatya/Darende, Konya, Çankırı, Adana, Hayat/Reyhanlı gibi birçok yerde dikimler gerçekleştirilmektedir.

Ayrıca yurtdışında da enstitümüz birçok çalışmaya imza atmaktadır. Bosna Hersek, Arnavutluk, KKTC, Tacikistan, Özbekistan gibi birçok ülke de deneme dikimleri yapılmış ve halen çalışmalara devam edilmektedir.

Enstitümüzün ıslah çalışmaları haricinde Doğru Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü ve Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi tarafından hâlihazırda devam eden ve sonuçlanan ıslah çalışmaları kapsamında tescil edilen ve tescile sunulan çeşitler mevcuttur.

Doğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü tarafından yürütülen ıslah çalışmaları kapsamında ATA 25, CAN, KAAN ve METE ismiyle 4 adet yerli ve milli patates çeşidinin tescil ettirilmiştir. Yine aynı enstitünün AYA, HAN, KAR ve BORA isimli çeşitleri tescil aşamasındadır.

Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü tarafından halihazırda “Ege Bölgesi Patates Islahı Projesi” çalışmalarına devam edilmektedir.

Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü tarafından yürütülen çalışmalar kapsamında BAŞÇİFTLİK BEYAZI ve GÜNGÖR BEY isimli 2 adet çeşit tescil ettirilmiştir.

Ayrıca özel sektörce yürütülen ıslah çalışmaları ile yerli patates çeşitleri geliştirilmiş, tescile sunulan ve tescil edilen çeşitler olmuştur. Doğa Arge Merkezi San. Tic. A.Ş.’nin, ZİRVE, KUTUP, DORUK, KAYA, BAHAR, VOLKAN, İLKMOR, YEDİVEREN, YAPRAK, YALDIZ, AYAZ, YANKI, MADEN, AYDOS, ALTAY, PETEK, KAFKAS 1, YAKUT 1, DENİZ 1 ve BULUT isimli 20 adet tescilli çeşidi ve TURAÇ, SES ve TAŞ isimli 3 adet tescile sunulan çeşit adayı, Yüksel Tohumculuk Tarım ve Tic. Ltd. Şti.’nin ASYA, SOYLU, CEVHER, MARATON, DEMET, ATABEY, BOYSAN, MELANO ve TROVA isimli 9 adet tescilli çeşidi ve İnan Meijer Tohumculuk ve Tic. Ltd. Şti.’nin SULTAN ECEM ve  SULTAN NUR isimli 2 adet tescilli çeşidi olmak üzere özel sektör tarafından toplamda 34 adet yerli çeşit geliştirilmiştir.

Gerek kamu gerekse özel sektör tarafından geliştirilen yerli ve milli çeşitlerin devreye girmesiyle birlikte milli ekonomiye büyük katkı sağlanacak ve üreticilerimizin maliyetleri önemli ölçüde düşecektir. Üreticilerimizin patates tohumluğu ihtiyacının tamamen yerli imkânlarla sağlanması ve ülkemizin patates tohumluğunda bir merkez haline gelmesi için Enstitümüz Ar-Ge ve diğer faaliyetlerine aralıksız devam etmektedir.

 KAYNAKLAR

1. https://www.tuik.gov.tr/
2. https://www.tarimorman.gov.tr/BUGEM/TTSM
3. Uğur PIRLAK, N. Oğuz DEMİR, Ömer GÜÇ, Ali KARATAŞ. 2016. “Patatesin Ekonomik Önemi” Tarım Türk Dergisi. Sayı:57, 30-34.
4. Uğur PIRLAK, 2018. “Yerli Patates Çeşitlerinin Geliştirilmesi ve Patates Yetiştiriciliği” Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Çiftçi ve Köy Dünyası Dergisi. Sayı:401, 3743
5. Uğur PIRLAK, N. Oğuz DEMİR , 2019. “Dünya ve Türkiye’de Patates Üretimi, Tohumluk Sektörü, Sorunlar, Öneriler ve Yapılan Çalışmalar”, Agromedya Dergisi, Sayı: 40, Sayfa: 34 10.
6. Patates Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Faaliyet Raporu 2022
7. TEPGE (Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü Müdürlüğü) Ürün Raporu-Patates 2023.