Dr. Öğr. Üyesi Güven Şahin / Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi, Fen-Edebiyat FakültesiBeşeri ve İktisadi Coğrafya ABD

Dünya medeniyet tarihinin en eski organize topluluklarından birini teşkil eden Türkler, tarih boyunca pek çok devlet kurmuş ve tarih sayfasında derin izler bırakmışlardır. Türklerin ilk anayurdu olarak işaret edilen Orta Asya, tarih boyunca çeşitli özellikleriyle stratejik önemini korumuş bir sahadır. Geçmişte ticaret yollarıyla büyük önem arz eden saha günümüzde de özellikle yeraltı kaynaklarıyla dikkat çekmektedir. Özellikle Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nden (SSCB) ayrılan Türk Cumhuriyetleri ile ilgili olarak ekseriyetle yeraltı kaynakları üzerinde durulmakta olup tarım başta olmak üzere diğer iktisadi faaliyetler fazlaca gündeme alınmamıştır. Öte yandan günümüz Türk Dünyası’nın sınırlarını belirlemek ve zenginlikleriyle potansiyellerini belirlemek oldukça güçtür. Nitekim Türk Dünyası ile Bağımsız Türk Cumhuriyetleri sınırları arasında çok ciddi farklılıklar söz konusudur. Bu nedenle de Türk Dünyası ile ilgili değerlendirmeleri kesin ifadelerle açıklamak oldukça güçken, Bağımsız Türk Cumhuriyetleri için bu çok daha kolaydır. Bu çalışmada da kesin çıkarımlarda bulunabilmek adına konu Bağımsız Türk Cumhuriyetleri çerçevesinde ele alınmıştır.

Günümüzde bağımsızlığını kazanmış Türk Devletlerinin genel durumuna baktığımızda Türkiye ve KKTC haricindeki eski SSCB’den ayrılan Türk Cumhuriyetleri üzerinde doğal gaz başta olmak üzere henüz çoğu değerlendirilmeyi bekleyen doğal kaynakları üzerinde Rusya Federasyonu’nun büyük ölçüde etkisi olduğuna dikkat çekilmesi gerekmektedir. Rusya’nın özellikle Türk Cumhuriyetleri üzerindeki etkisi, doğal kaynakların büyük çoğunluğu yanı sıra ticaret ve diğer potansiyeller üzerinde de görülmektedir. Çalışma öznemizi oluşturan tahıl üretiminde de genel manada en büyük paydaş Rusya olmuştur. Söz konusu ülkeyle birlikte Çin’in ve kısmen de İran’ın bölge üzerinde azımsanmayacak etkileri olduğunu da belirtmek gerekir. Bu ve diğer bazı hususlarla Orta Asya’daki Bağımsız Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye arasında 1990’larda beklenen büyük iş birliği / ortaklıklar da gerçekleşememiştir. Söz konusu zayıf ilişki özellikle zirai alanda kendini çok daha net bir şekilde göstermektedir.

Günümüzde Bağımsız Türk Cumhuriyetleri, en büyüğü Kazakistan en küçüğü ise Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) olmak üzere toplam 4.6 milyon km2’lik bir sahayı kaplayan 7 bağımsız devletten oluşmaktadır (Tablo 1). Nüfus açısından ise 80 milyonu aşan nüfusuyla Türkiye’yi sırasıyla Özbekistan ve Kazakistan takip etmekte olup diğerlerinin nüfusları 10 milyonun altındadır. Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin 2020 itibarıyla toplamda 300 milyon hektarı aşkın tarım alanları bulunmakta olup bu anlamda en geniş alan Kazakistan’a aittir. Bununla birlikte söz konusu alanların büyük bir kısmı çayır ve meralardan (Büyük bir kısmı bozuk) oluşmakta, sınırlı bir kısmı ekilmekte ve çok az bir alan da sulu tarım alanlarından oluşmaktadır. Ekilebilen alanlarda da tahılların ekimi bazı ülkelerde dikkat çekici oranlara ulaşırken bazılarında çok küçük bir paya sahiptir. Örneğin; Türkiye’de ekili alanların %30’a yakınını tahıllar oluştururken, bu değer KKTC’de %47.6’ya kadar çıkmış, Türkmenistan’da ise sadece %2.9’luk kısmı oluşturmuştur (Tablo 1). Dikkat edileceği üzere Orta Asya’daki Türk cumhuriyetlerinde toplam tarım alanları içerisinde tahılların payı %10’u dahi bulmamaktadır. Sonuç olarak KKTC, Türkiye ve Azerbaycan tarımsal faaliyetleri içerisinde tahıl üretiminin öne çıktığı görülmektedir. Tüm Bağımsız Türk Cumhuriyetleri’nde ise %9.5’lik kısım tahıl yetiştiriciliğine ayrılmıştır.

Dünya genelinde ticari manada üretimi yapılan tahılların pek çoğu Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde de yetiştirilmektedir. Tahıllardan buğday ve arpa gibi pek çok besin maddesinin temelini teşkil eden çeşitler Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin tümünde yetiştiriliyor olmakla beraber tritikale ve karabuğday gibi çeşitler ise birkaç ülkede yetiştirilmektedir. Son yıllarda yaygınlık kazanan kinoa, ticari manada üretimi oldukça azalan siyez ve gernik ise sınırlı olarak üretilen diğer tahıl çeşitleri olarak ürün deseninde yer almaktadırlar.

Ülkeler çapında üretilen tahıl çeşitlerini inceleyecek olursak resmi manada istatistiklere konu olan ürünler içerisinde çeşitliliğin en fazla Türkiye ve Kırgızistan’da olduğu görülmektedir (Tablo 2). Bu ülkeleri benzer ürün desenlerine sahip Kazakistan ve Özbekistan takip etmektedir. Çeşitliliğin Azerbaycan’da diğer ülkelere göre daha sınırlı kalmış, Türkmenistan’da başlıca 5 tahıl, KKTC’de ise sadece buğday, arpa ve yulaf yetiştiriciliği yapılmaktadır. Buğday ve arpa tüm Türk Cumhuriyetlerinde yetiştirilmekte olup yulaf ise Türkmenistan haricinde geri kalan ülkelerin tümünde yetiştirilmektedir. KKTC dışında çeltik, çavdar ve mısır diğer tüm ülkelerde ekimi yapılan tahıllardır. Esasında KKTC’de de mısır yetiştiriciliği söz konusu olmakla beraber resmi istatistiklere konu olmamıştır. Sorgum ve darı ise Türkmenistan ve KKTC dışındaki ülkelerde yetiştirilen tahıl çeşitleri olup tritikale ise sadece Türkiye ve Kırgızistan’da üretilmektedir. Karabuğdayın üretimi de Kırgızistan, Kazakistan ve Özbekistan ile sınırlıdır. Kuşyemi ise sadece Türkiye’de üretilmektedir. Türkiye’de kinoa üretimi resmi istatistiklere yansımasa da son yıllarda yetiştiriciliğine başlanmış olup bu anlamda umutvar sonuçlar elde edilmiştir. Kırgızistan’da da elverişli yetiştiricilik şartlarına bağlı olarak kinoa üretimi yapılmaya başlanmıştır.

Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde 2020 itibarıyla tahıl çeşitlerinin üretim, ekim alanı ve verim durumlarına baktığımızda toplam 21.9 milyon hektar alandan 44.683.511 ton buğday üretimi gerçekleşmiştir (Tablo 3). Buğdayı 6.5 milyon hektarın üzerindeki ekim alanıyla arpa takip etmiş ve aynı yıl 13.643.503 ton arpa üretilmiştir. Dünya genelinde oldukça yaygın olan ve 2020’de 1.1 milyar ton kadar üretilen mısır ise Türk Cumhuriyetleri genelinde oldukça az yetiştirilmekte olup 1 milyon ha. alandan 9 milyon ton mısır elde edilmiştir. Özellikle doğu ve güneydoğu Asya için en önemli tahıllar arasında yer alan çeltik ise Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde yetiştirilen tahıllar içerisinde 4. sırada yer almış olup 427.184 ha.’lık sınırlı ekim alanından 2.034.097 ton ürün elde edilmiştir. Geri kalan tahıllar ise çok daha sınırlı ekim alanlarında yetiştirilmiş olup özellikle tritikale, darı, sorgum ve kuşyeminin üretimleri çok düşük miktarlardadır.

Bağımsız Türk Cumhuriyetleri bünyesinde üretilen tahılları ürün özelinde detaylandırdığımızda sırasıyla;

Buğday: Medeniyetimizin gelişip şekillenmesinde şüphesiz ziraatın ve zirai faaliyetler içerisinde de tahılların kültürü en önemli noktayı oluşturmaktadır. Tahıllar içerisinde ise geçmişten beri gerek beslenmede gerekse geliştirilen çeşitlerle dünyada en geniş ekimi yapılan tarım ürünü olmasıyla buğday en önemli yeri işgal etmektedir. Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde 2020 itibarıyla üretilen tahıllar içerisinde buğday %63 gibi önemli bir paya sahiptir.

Buğday üretimi noktasında Bağımsız Türk Cumhuriyetlerindeki duruma baktığımızda 1992 – 2020 yılları arasında 22 – 23 milyon ton civarında seyrettiği görülmektedir (Tablo 5). Söz konusu üretim değerleriyle dünya buğday üretiminde de seçilmiş her yılda görüldüğü üzere %10 ila 11’lik pay korunmuştur. Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin tümünün bulunduğu Asya kıtasındaki duruma baktığımızda da genel olarak 100 milyon ton civarındaki buğday üretiminin hemen her yıl %22 ila 24’ü kadarının söz konusu ülkelerde üretildiği görülmektedir. Buna göre de Çin ve Hindistan gibi büyük nüfus kitlelerinin bulunduğu, geniş ölçekli üreticilerin yanında Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin de önemli bir yer işgal ettiği görülmektedir.

Buğday üretimine baktığımızda Türkiye dışında diğer Türk devletlerinin hiçbirinde uzun soluklu bir istikrardan bahsetmek mümkün değildir. Bağımsız Türk Cumhuriyetleri içerisindeki en büyük buğday üreticisi olan Türkiye, tablo 6’da da görüldüğü üzere seçilmiş yıllar itibarıyla belli üretim aralığıyla en istikrarlı ülke konumundadır. Öte yandan Türkiye için artan nüfusu göz önüne alındığında buğday üretiminin neredeyse 20 yıldan fazla bir süredir kayda değer bir artış göstermemesi de bu anlamda ayrıca üzerinde durulması gereken bir konudur. Türkiye’nin ardından 2. sırada yer alan Kazakistan ise buğday üretiminde ciddi artış ve azalışların görüldüğü ülkelerdendir. Ülkede 1992’deki 18 milyon tonluk buğday üretiminin 1995’te neredeyse 1/3’ü kadar üretilebilmiş, hatta 1998’de 4.700.000 tonluk üretimiyle ülke tarihinin en düşük üretimi gerçekleşmiştir. İlerleyen yıllarda sürekli artmışsa da 2010 – 2012 arasında yine 10 milyon tonun altında kalmıştır. Son yıllarda yeniden artan buğday üretimi 2020’de 14.257.950 ton olmuştur. Nüfus açısından Bağımsız Türk cumhuriyetleri içerisinde 2. sırada yer alan Özbekistan’ın sınırlı buğday üretimi dikkat çekmektedir. Ülkede esasında 1990’lara kıyasla buğday üretimi kayda değer oranda artmışsa da 2000’ler boyunca ülke buğday üretimi 6 milyon ton civarında seyretmiştir. Bu açıdan Özbekistan için buğday ve buğday ürünleri konusunda önemli ölçüde dışa bağımlı olduğunu söyleyebiliriz. Azerbaycan, geçmişten beri sınırlı buğday üretimi olan bir ülke olmuş, nitekim 2020’de de bağımsız Türk Cumhuriyetleri toplam buğday üretiminin sadece %4.1’ini sağlayabilmiştir. 1990’lara kıyasla ülke buğday üretimi kayda değer ölçüde artmışsa da 2000’ler boyunca üretim ortalama 1.5 milyon ton seviyesinde kalmıştır. Türkmenistan ise buğday üretiminde istikrarsızlığın en fazla görüldüğü ülkelerdendir. 1992 – 2005 yılları arasında önemli ölçüde artış yaşanmışsa da (Yaklaşık 6.5 katlık bir artış) sonrasında hızlı bir gerileme gerçekleşmiştir. Ülkede 2005’teki 2.834.000 tonluk buğday üretimi 2007’de %60’lık bir gerilemeyle 1.082.770 tona kadar inmiştir. Takip eden yıllarda ise artış ve azalışlar devam etmiştir. Ülkede üretilen buğdayın ise tamamı iç tüketimi karşılamaya yönelik olup sadece %10’u kadarı yem olarak kullanılmaktadır (FAO, 2012: 37). Kırgızistan’ın buğday üretimine baktığımızda istisna 2000 yılı bir kenara bırakılacak olursa üretimi 1 milyon tonun altında kalmış olan ülkede özellikle son yıllarda üretim çok düşük seviyelerde kalmıştır. Ülkenin bağımsızlığını kazandığı yıllardaki 600 bin ton civarındaki buğday üretimi dalgalı üretim seyri sonrasında son olarak 2020’de de 600 bin ton civarında kalmıştır. Kırgızistan, çoğu tarımsal ürün bakımından kendi ihtiyacını karşılayamayan bir ülke olup ülke nüfusunun %60’ından fazlası kırsal kesimde yaşadığı halde tarım işletmelerinin %90 gibi büyük bir kısmı küçük ölçekli işletmelerden oluşmaktadır (FAO, 2016: 9). Bağımsız Türk Cumhuriyetleri içerisindeki en dengesiz üretim seyri ise KKTC’de görülmektedir. Ülkenin 1992’deki 41.692 tonluk buğday üretimi 2000’e gelindiğinde sadece söz konusu değerin %10’u kadar üretilebilmiş ve ülkede buğday üretimi yakın yıllara değin 10.000 tonun üzerine çıkmamıştır. Son yıllarda ise hızlı bir üretim artışıyla 2015’te 14.642 tona, 2020’de de 26.950 tona kadar çıkmışsa da buğday üretimi hala 1990’ların başlarındaki değerin çok altındadır (Tablo 6).

Yukarıda bahsedilen buğday üretim değerleri yumuşak ve sert (Durum) buğday verilerini kapsamaktadır. Bununla birlikte ülkelerin tümünde ticari manada önemini büyük ölçüde yitirmiş yerel buğday çeşitleri sınırlı da olsa üretilmektedir. Örneğin; Azerbaycan’da geçmişte nispeten yaygın olan kavuzlu buğday (Spelt) günümüzde neredeyse üretilmemektedir. Türkiye’de de siyez ekseriyetle İhsangazi (Kastamonu)’de yetiştirilmekte olup son yıllarda başarılı tanıtım çalışmalarıyla pazarlarda ilgi görmeye başlamıştır. Konya’da ise sınırlı alanda yetiştiriciliği yapılan gernikle ilgili olarak üretimi artırmaya yönelik çalışmalar devam etmektedir. Fakat söz konusu buğday çeşitleri toplam buğday üretiminde çok sınırlı bir paya sahip olduğundan iktisadi manada pazar değerlerinden bahsedebilmek çok güçtür.

Arpa: Buğdaydan sonra Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde en fazla yetiştiriciliği yapılan tahıl çeşidi arpadır. Dünya çapında ise sırasıyla mısır, buğday ve çeltikten sonra 4. sırada arpa yer almaktadır. Arpa yetiştiriciliği temelde bira imalatı ve hayvan besleme amacıyla yapılmaktadır. Özellikle bira imalatıyla öne çıkan Almanya, Çekya, Birleşik Krallık gibi ülkelerin bu anlamda biralık arpa üretimi ve ihracatı çok yüksek seviyelerdedir. Biralık arpa üretiminde ise Çin, Almanya, Brezilya ve Meksika ilk sıralarda yer almaktadır.

Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin toplam arpa ekim alanı ve üretimlerinin son 18 yıldaki değişimine baktığımızda tablo 7’de görüldüğü üzere ekim alanı ortalama 5 milyon ha., üretim de 11 – 12 milyon ton aralığında seyretmiştir. Söz konusu üretim değerleriyle dünya genelindeki paylarında ise kayda değer bir değişim gerçekleşmemiştir. Bağımsız Türk Cumhuriyetleri toplam arpa üretimleriyle 2003’te %8.15, 2007’de %8.11, 2011’de %8.52, 2015’te %8.42, 2018’de %8.98 ve 2020’de de %8.68’lik paya sahip olmuştur. Her ne kadar istisna daralmalar olsa da (2008 ve 2014’teki gibi) bunlar dönem dönem yaşanan olumsuz hava şartlarından (Şiddetli kuraklığın yaşandığı yıllardaki gibi) kaynaklı düşüşlere bağlı olarak gerçekleşmiştir.

Arpa üretimini Bağımsız Türk Cumhuriyetleri ölçeğinde ele aldığımızda en büyük üretici Türkiye olup %60 civarındaki payıyla bu anlamda lider konumundadır. Türkiye’yi %26’lık payıyla Kazakistan takip etmektedir (Şekil 6). Türkiye ve Kazakistan toplam %87’lik paylarıyla Bağımsız Türk Cumhuriyetleri içerisindeki arpa üretim merkezleri olarak adlandırılabilirler. Arpa üretimde 3. sırada yer alan Azerbaycan ise %7.2’lik paya sahip olup sırasıyla Kırgızistan, Özbekistan, KKTC ve Türkmenistan izlemektedir.

Şekil 6: 2020’de Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde Arpa Üretiminin Ülkelere Göre Payları

Arpa üretimi KKTC’de oldukça istikrarsız bir gelişim sergilemektedir. Ülkede 2004’te 148.917 ton olan arpa üretimi 2008’de 15.073 tona kadar gerilemiş, ertesi yıl 54.938’e, 2011’de de 135.475 tona kadar çıkmışsa da 2014’te yeniden düşüşe geçerek 22.316 ton olmuştur (KKTC Tarım ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı, 2022). Son olarak 2020’de 54.052 ha. alandan 120.449 ton ürün elde edilmiştir. Arpa üretiminde son sırada yer alan Türkmenistan’ın ise geçmişe kıyasla üretimi önemli ölçüde azalmıştır. Ülkenin 1992’deki 127.000 tonluk arpa üretimi 1995’te 207.000 tona kadar çıkmışsa da 2007’de 7.670 tona, 2008’de de ülke tarihinin en düşük seviyesi olan 2.420 tona gerilemiştir (FAO, 2022). Söz konusu yıllarda ülke çapında genel olarak tahıllarda yaşanan bu rekolte düşüklüğü siyasal anlamda da büyük bir krize neden olmuş ve dönemin Tarım Bakanlığı eleştirilerin temel hedefi haline gelmiştir. Ülkede 2013 – 2015 arasında 30.000 tonda kalan arpa üretimi son 2 yılda yeniden gerileyerek 2017’de 13.646 tona kadar inmiş, 2020’de ise bir miktar artarak 20.057 tona yükselmiştir (FAO, 2022).

Mısır: Tahıllar içerisinde dünya geneliyle kıyaslandığında en dikkat çekici durum mısırda karşımıza çıkmaktadır. Dünya çapında en fazla yetiştirilen tahıl olan mısır, 2020’de üretilen toplam tahılın %38.8 gibi önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Aynı yıl buğdayın payı ise %25.4 ile sınırlı kalmıştır. Daha önce de bahsedildiği gibi Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin büyük bir kısmı su isteği diğer tahıllara göre daha fazla olan mısır için uygun şartları haiz değildir. Bununla birlikte mevcut mısır üretimi her ne kadar artış eğiliminde olsa da ihtiyacın çok altındadır. Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin toplam mısır üretimlerinin yıllar itibarıyla gelişimine baktığımızda 1990’lar ile 2000’lerin ilk yarısına kıyasla önemli ölçüde arttığı anlaşılmaktadır. Buna göre toplam üretim 1992’ye kıyasla %131, 2000’e kıyasla %153 ve 2010’a kıyasla da %41.7’lik artış göstermiştir. Mısır üretimi 1990’ların ikinci yarısında 3 milyon tonun altına kadar düşmüşse de 2004’te 4 milyon tonu, 2006’da 5 milyon tonu ve 2012’de de 6 milyon tonu aşmıştır. Son yıllarda 8 milyon ton civarında olan mısır üretimi 2016’da 8.529.681 tona çıkmış, sonrasında sınırlı bir gerileme yaşanmışsa da 2018’den itibaren yeniden artış başlamış ve 2019’da 8.3 milyon ton, 2020’de de 9 milyon ton mısır üretimi gerçekleşmiştir (Şekil 7). 2020 yılı dünya genelinde toplam 1.162.352.997 tonluk mısır üretiminin sadece %0.7’lik kısmı Türk cumhuriyetlerinde gerçekleşmiştir.

Mısır üretiminin Bağımsız Türk Cumhuriyetleri içerisindeki dağılımına baktığımızda 2020 itibarıyla üretilen toplam 9.005.045 ton mısırın %72.2’sini Türkiye sağlamıştır. Bu açıdan Türkiye için Bağımsız Türk Cumhuriyetleri içerisindeki ana tedarikçidir diyebiliriz. Diğer üreticiler sırasıyla Kazakistan (958.106 ton), Kırgızistan (714.086 ton), Özbekistan (475.341 ton), Azerbaycan (314.512 ton) ve Türkmenistan (43.000 ton) gelmektedir (FAO, 2022). KKTC’de de esasında mısır yetiştiriciliği söz konusuysa da resmi istatistiklere konu olmamıştır.

Şekil 7: Seçilmiş Yıllar İtibariyle Bağımsız Türk Cumhuriyetleri’ndeki Toplam Mısır Üretim Miktarları

Çeltik: Dünya genelinde en fazla üretilen 3. tahıl çeşidi olan çeltik, tarım tarihinde kültüre alınan en eski tahıllardandır. Çeltik özellikle Güneydoğu Asya / Uzak Doğu için stratejik önemi olan bir tahıl çeşidi olup en fazla üretilen ve de işlenmesiyle türlü şekillerde tüketilen bir bitkidir. Amerika için mısır, Avrupa ve Batı Asya için buğday, Afrika için sorgum ne ifade ediyorsa Güneydoğu Asya / Uzak Doğu için de çeltik / pirinç aynı anlama gelmektedir.

Bağımsız Türk Cumhuriyetleri içerisinde çeltik üretimine baktığımızda tüm tahıllar içerisinde 2020’de 2.034.097 tonla 4. sırada yer almıştır. Türkiye haricindeki diğer Türk Cumhuriyetleri coğrafi şartlar bakımından çeltik yetiştiriciliği için fazla elverişli olmayıp ihtiyacın büyük bir kısmı ithalatla karşılanmaktadır. 2020’de söz konusu ülkeler içerisinde 980.000 tonluk çeltik üretimiyle tüm Bağımsız Türk Cumhuriyetleri çeltik üretiminin %48.2’sini sağlayan Türkiye ilk sırada yer almaktadır. Türkiye’yi sırasıyla Kazakistan (556.775 ton), Özbekistan (293.451 ton), Türkmenistan (150.000 ton), Kırgızistan (44.474 ton) ve Azerbaycan (9.397 ton) takip etmektedir (FAO, 2022). Çeltik, Orta Asya’daki Türk Cumhuriyetleri’nde ekseriyetle pamuğa dayalı sulama sistemlerinin gelişmiş olduğu sahalarda yaygınlık göstermekte olup bununla birlikte çok küçük miktarlarda üretim yapılmaktadır. Türk Cumhuriyetleri içerisindeki en büyük tedarikçi olan Türkiye’de ise ekseriyetle ülkenin kuzey yarısında ve dağınık olarak Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nde yetiştirilmektedir.

Yulaf: Geçmişten beri özellikle hayvan yemi (Ekseriyetle at yemi) olarak kullanılmış olan son yıllarda ise unlu mamuller sanayinde (Özellikle bisküvi üretiminde) kullanılan ikincil serin iklim tahıl çeşitlerindendir. Yine son yıllarda sağlıklı beslenme konusunda artan farkındalık kapsamında yulaf ezmesi özellikle kahvaltılık ve ara öğünlerde alternatif olarak gelişmiş ülkelerde yoğun bir şekilde talep görmektedir.

Türk kültüründe atın çok özel bir yere sahip olması ve yakın yıllara değin at yetiştiriciliğinin başlıca iktisadi faaliyetlerden biri olması buna bağlı yulaf üretimini de geliştirmiştir. Öte yandan yulaf yetiştiriciliği çoğu zaman ülkelerin kendi ihtiyacına yönelik olmuş ve fazlaca ticarete konu olmamıştır. 2020’ye gelindiğinde toplam 568.647 tonluk üretimiyle yulaf, tüm tahıl çeşitleri içerisinde 5. sırada yer almıştır. Bununla birlikte aynı yıl Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin toplam tahıl üretiminin sadece %0.8’ini oluşturmaktadır. 2020 itibarıyla Türkiye’de 314.528 ton ve Kazakistan’da 240.157 ton yulaf üretilmiş olup diğer ülkelerin üretimleri çok düşüktür.

Çavdar: Yulaf gibi çavdar da geçmişten beri belli miktarda yetiştirilmiş ikincil serin iklim tahıllarından olmuştur. Bununla birlikte son yıllarda sağlıklı beslenme trendleri doğrultusunda çavdarın da popülaritesi oldukça artmıştır. Çavdar ekmeği başta olmak üzere çeşitli unlu mamullerin üretiminde oldukça ilgi gören çavdar, ayrıca yüksek lif içeriği ile de dikkat çekmektedir.

Çavdarın son yıllarda popülaritesi artmış olsa da dünya genelindeki üretiminde kayda değer bir düşüş söz konusudur. 1965’te dünya genelinde 35.362.831 ton üretilmiş olan çavdar, 1980’de 25.377.975 tona, 1998’de 21.117.912 tona, 2007’de 15.173.937 tona ve son olarak 2020’de de 15.022.273 tona kadar gerilemiştir (FAO, 2022). Buna göre dünya genelinde çavdar üretimi 1965’ten 2020’ye değin %57.5 oranında gerileme göstermiştir. Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde ise çavdarın geçmişten beri çok sınırlı bir üretimi olmuştur ve 2020’de de sadece 334.042 tonluk üretim gerçekleşmiştir. Söz konusu üretim değeriyle de aynı yıl dünya çavdar üretiminin sadece %2.2 gibi sınırlı bir kısmını karşılamışlardır. Çavdar, Türkmenistan ve KKTC haricinde diğer tüm Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde az veya çok yetiştirilen bir tahıl çeşididir. Bununla birlikte en büyük üretici Türkiye olup 2020’de 295.681 tonluk çavdar üretimi son yıllarda artış eğilimine geçmiştir. İkinci sırada 29.813 tonluk üretimiyle yer alan Kazakistan’ı sırasıyla Özbekistan (7.105 ton), Azerbaycan (504 ton) ve Kırgızistan (939 ton) takip etmektedir (FAO, 2022). Söz konusu değerlerden de anlaşıldığı üzere Bağımsız Türk Cumhuriyetleri içerisinde çavdar üretiminde Türkiye merkez konumunda olup diğer ülkelerde oldukça sınırlı miktarlarda yetiştirilmektedir.

Diğer Tahıllar: Bağımsız Türk Cumhuriyetleri çok geniş bir alanı kapsadığından üretilen tahıllarda da bir çeşitlilik söz konusudur. Bununla birlikte özellikle yerli çeşitler, son yıllarda yüksek verimli çeşitler karşısında büyük ölçüde gerilemiş, hatta bazı çeşitler tamamiyle kaybolmuştur. Yakın yıllarda yerli çeşitlere olan yönelimle beraber bu kapsamdaki tahıl çeşitlerine de dikkat çekilmeye başlanmıştır. Örneğin; Türkiye’de özellikle İhsangazi (Kastamonu)’de oldukça yaygınlık kazanmış olan siyez (Triticum monococcum) üretimi bu duruma emsal gösterilebilir. Bunun yanı sıra bölgeye yabancı yeni tahıl çeşitlerinde kayda değer gelişmeler yaşanmaktadır. Bu durumu da bir örnekle izah edecek olursak son yıllarda Türkiye ve Kırgızistan’da kinoa (Chenopodium quinoa Willd.) yetiştiriciliği konusunda dikkat çekici gelişmeler yaşanmıştır. Latin Amerika kökenli bu tahıl çeşidi, besin içeriği ve pazarlarda yüksek fiyattan alıcı bulmasıyla üzerinde durulması gereken bir tahıl çeşididir.

KAYNAK

Anonim (2017). The Data Collection Survey on Agriculture Sector in Republic of Uzbekistan Final Report. Japan International Cooperation Agency (JICA), Hokkaido Intellect Tank NTC International Co. Ltd.

Bulut, İ. (2006). Genel Tarım Bilgileri ve Tarımın Coğrafi Esasları / Ziraat Coğrafyası. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık.

Dikkaya, M. (1999). Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri Arasındaki Ekonomik İlişkiler. Bilig, 0(9), 1-17. Doğanay, H. (2007). Ekonomik Coğrafya 3 – Ziraat Coğrafyası. Erzurum: Aktif Yayınevi.
Dönmez, Y. (1987). Türk Dünyasının Beşeri ve İktisadi Coğrafyası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 1878, Coğrafya Bölümü Yayınları No: 74.

FAO (2012). Turkmenistan Agricultural Sector Review. Italy/Rome: FAO Investment Centre, Report No: 7.

FAO (2016). Evaluation of FAO’s Contribution to the Kyrgyz Republic. Italy/Rome: Office of Evaluation Country Programme Evaluation Series.

FAO (2022). International Agricultural Production Statistics. http://www.fao.org/faostat/en/#data adresinden 19.10.2022 tarihinde erişildi.

ITC (2022). Trade Map – Trade Competitiveness Map. http://www.intracen.org/ adresinden 19.10.2022 tarihinde erişildi.

Kayalı, H. & Merve K. (2017). Orta Asya Cumhuriyetleri’nde Üzüm Yetiştiriciliği.Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 4(1), 87-105.

Koçman, A., İbrahimov, A., Öner, E., Temuçin, E., Ölgen, M.K., Sezer, L.İ., Işık, Ş., Soykan, F. & Mutluer, M. (1994). Azerbaycan Coğrafyası, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.

OECD (2022). The Organisation for Economic Co-operation and Development / Agriculture Statistics. https://stats.oecd.org/ adresinden 19.10.2022 tarihinde erişildi.

Stanchin, I. & Lerman, Z. (2015). Wheat Production in Turkmenistan: Reality and Expectations. Discussion Paper No. 3.15, (pp. 13). Israel: The Hebrew University of Jerusalem.

Taşlıgil, N. (2010). Türkiye Ziraatının Problemleri. İstanbul: Çantay Kitabevi.
Taşlıgil, N. (2015). Türk Dünyası Coğrafyası Ders Notları. İstanbul: Basılmamış Ders Notları.
Taşlıgil, N. & Şahin, G. (2011). Türkiye’de Çeltik (Oryza Sativa L.) Yetiştiriciliği ve Coğrafi

Dağılımı. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst. Dergisi, 0(4), 182-203.
TÜİK (2022). Türkiye Bitkisel Üretim İstatistikleri. https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=92&locale=tr

adresinden 19.10.2022 tarihinde erişildi.
Uludağ, İ. (1992). Sovyetler Birliği Sonrası Bağımsız Türk Cumhuriyetleri ve Türk Gruplarının Sosyo-

Ekonomik Analizi Türkiye ile İlişkileri. İstanbul: TOBB Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği

Yayın No: Genel: 249, AYDB: 128.
Yalçınkaya, H. S. & Aktaş, M. A. (2016). Avrupa Birliği’nin Tarım Entegrasyon Süreci ve Türk

Cumhuriyetlerinin Tarım Entegrasyon Projeksiyonu. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(3), 59-87.

Hayta, A.B., 2009. Sürdürülebilir tüketim davranışının kazanılmasında tüketici eğitiminin rolü. Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(3): 143- 151.

Kılıçaslan, N.S.D., 2015. Türkiye ve AB’de organik tarım mevzuatı, uygulamaları ve değerlendirilmesi. AB Uzmanlık Tezi, T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Ankara

Lansink, A.O., Pietola, K., Bäckman, S., 2002. Effciency and productivity of conventional and organic farms in Finland 1994-1997. European Review of Agricultural Economics, 29(1): 51-65.