Türkiye’de Çeltik Tarım Potansiyeli ve Çeltik Tarımındaki Son Gelişmeler

01.07.24

Türkiye’de Çeltik Tarım Potansiyeli ve Çeltik Tarımındaki Son Gelişmeler

Doç. Dr. Fatih Çığ / Siirt Üni. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Böl.

İnsanoğlunun yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmesi için gerekli olan temel gıdalar, özellikle gelişmekte olan ülkelerde nüfus artış hızının aksine her geçen gün azalmakta ve tüm dünyada tedarik sorunu olmaya devam etmektedir. Çeltik bitkisi de bu ürünlerden biridir. İnsanlar için çeltikten elde edilen pirinç birçok sektör için önemlidir. Bazı kaynaklara göre çeltik, Uzak Doğu Asya’da nehir ve derelere yakın sulanabilir arazilerde organik olarak yetişmekte olup, zaman içerisinde geleneksel tarım yöntemleri ile günümüze kadar gelmiştir (Gaikwad et all., 2020; Singh et all., 2022). Çeltik, Asya’da başta insan beslenmesinde olmak üzere geleneksel ilaç, kozmetik ve katkı maddesi olarak kullanılmıştır. İnsanlık tarihi itibariyle önceleri yalnızca Asya’da yetiştirilmesine rağmen çeltiğin günümüzde dünyanın neredeyse her ülkesinde geniş ve güncel literatürü bulunmaktadır (Reshmi and Nandini, 2018; Carcea, 2021).

Türkiye’de çeltik tarımı bütün bölgelerde yapılmaktadır. Ancak Çorum, Balıkesir, Edirne, Bursa, Tekirdağ, Samsun, Çankırı, Sinop ve Çanakkale illeri 2022 yılı TÜİK verilerine göre en fazla ekiliş alanı ve üretim miktarına sahip yörelerdir. Doğu Anadolu ve Akdeniz Bölgelerinin bazı yörelerinde çeltik tarımı potansiyeli oldukça azdır. 2021/22 yetiştirme sezonunda 1.205.226 dekar alanda çeltik tarımı yapılmış olup 950.000 ton çeltik üretimi ve 788 kg/da verim elde edilmiştir (TÜİK, 2022). 2021-2022 üretim sezonunun ilk 8 ayında 6.846 ton çeltik üretimi, 113.953 ton yarı/tam değirmenden geçirilmiş pirinç üretimi ve 3.407 ton kahverengi pirinç ithalatı ve 151.686 ton yarı/tam değirmenden geçirilmiş pirinç ihracatı yapılmıştır. 2022 yılının ilk 5 aylık periyodu, 2021 yılının aynı periyoduna göre üretici fiyatı % 59,4 artmıştır (TEPGE, 2022).

Günümüzde gelişen tarım teknolojileri, biyolojik ve kimyasal gübre kullanımı ve yüksek verimli çeşitlerin tescili ile kullanımının yaygınlaştırılmasıyla, çeltik tarımının potansiyeli son 20 yıl içerisinde artmıştır. Ancak buna rağmen hızla artan insan nüfusunun tüketim ihtiyaçlarının karşılanabilmesi amacıyla çalışmalar aralıksız devam etmektedir. Nitekim ülkemizde her bölgenin ekolojik ve coğrafi özelliklerine uygun çok sayıda çeltik çeşidi tescil edilmiş ve insanlığın kullanımına sunulmuştur. Bu araştırmada geçmişten günümüze tescil edilen bütün çeltik çeşitleri tespit edilmek suretiyle Türkiye’nin çeltik tarımındaki potansiyeli, sektördeki ar-ge faaliyetleri ve verim araştırmaları derlenmiştir.

Türkiye’de Tescil Edilen Çeltik Çeşitleri

Kaliteli tohumluk ve yeni tescil edilen çeşitlerin kullanımın yaygınlaşması, Türkiye’de tarımsal üretimde yaşanan gelişmelere önemli katkılar sağlamıştır. Türkiye’de uygulanan tarımsal strateji ve politikalar, ürün verimi ve kalitesini arttırmayı amaçlamaktadır. Nitekim bitkisel üretimde üstün nitelikli çeşitlere ait sertifikalı veya kaliteli tohumluk kullanımının yaygınlaştırılması sağlanmıştır.

Bu doğrultuda; Türkiye’de tohumluk sertifikasyonu ile ilgili faaliyetlerin temeli Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi’nde atılmıştır. Ardından aynı amaç doğrultusunda, 1959 yılında “Tohumluk Kontrol ve Sertifikasyon Enstitüsü” kurulmuş ve o tarihten bu yana tohumluk sertifikasyonunu kapsayan tüm çalışma ve faaliyetler bu enstitü tarafından yürütülmektedir. Ülkemizdeki araştırma ve geliştirme faaliyetleri sonucunda yeni çeşitlerin bulunması ve söz konusu çeşitlerin tarafsız bir kuruluş tarafından tescil edilmesinin gerekmesi üzerine 1960 yılında “Bölge Çeşit Deneme Enstitüsü” kurulmuştur. Yine aynı yıl itibariyle Türkiye’de tohumluk sertifikasyon faaliyetlerini yürütmek ve yaygınlaştırmak amacıyla Mersin, İstanbul, İzmir ve Antalya’da laboratuvarlar kurulmuştur (TTSM, 2023).

Türkiye’de başta tahıllar ve yemeklik tane baklagiller olmak üzere çok sayıda bitki türüne ait çeşit tescil çalışmaları uzun yıllardan beri devam etmektedir. Tohumluk tescil çalışmalarının takibi ve tescil işlemleri T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı bünyesinde Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkez Müdürlüğü (TTSM) tarafından yapılmaktadır. Söz konusu kuruluş, Tohumluk Kanunu (5553) ve Yeni Bitki Çeşitlerine Ait Islahçı Haklarının Korunması Kanunu (5042) doğrultusunda çalışmalarını yürütmektedir.

Araştırmada sıcak iklim tahıllarından çeltik bitkisine ait tescilli ve üretim izinli çeşitler; 1983- 2003 yılları arası ile 2004-2023 yılları arası olmak üzere iki ayrı başlık altında ele alınmıştır. Bu bağlamda 2003 yılı ve öncesinde tescil edilen çeşit sayısı altyapı yetersizliği, çeltiğe duyulan ilginin azlığı, pirincin bulgura kıyasla (özellikle geçmişte) çok daha pahalı olması, teknolojinin yeterli düzeyde olamaması gibi çeşitli nedenlerden dolayı 2003 yılından sonrasının çok gerisinde kalmıştır. 1983-2003 yetiştirme sezonunda tescil edilen çeltik çeşitleri Tablo 1’de sunulmuştur. Elde edilen bulgulara göre 20 yıllık süre zarfında altı (6) adet çeltik çeşidi tescil edilmesi için çalışmalar yürütülmüştür.

Türkiye’de 1983-2003 üretim sezonları arasında altı (6) adet çeltik çeşidi tescil edilmiştir. Bu çeşitlerin tamamı T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı bünyesinde faaliyetlerini yürüten Tarımsal Araştırma Enstitüleri tarafından tescil edilmiştir.

2004 yetiştirme sezonundan itibaren tarımsal bitki türlerinin çeşitlerinin tescili, tescil listelerinin oluşturulması, kayıtta kalma ve silinme süreleri, bitki genetik kaynaklarının tescili gibi esasları belirlemek amacıyla çok yönlü inovatif çalışmalar yürütülmüş ve bunun neticesinde günümüze kadar çok sayıda çeltik çeşidi tescil edilmiştir.

Türkiye’de 2004-2023 yılları arasında doksan iki (92) adet çeltik çeşidi tescil edilmiştir. Bu çeşitlerin bir kısmı T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı bünyesinde Tarımsal Araştırma Enstitüleri tarafından, bir kısmı da özel firmalar tarafından tescil edilmiştir. Elde edilen söz konusu veriler ışığında yaklaşık son 20 yıllık süre içinde çeltik tescil ve sertifikasyon potansiyelinin artması beraberinde ülke genelinde çeltik ekiliş alanlarını, üretim miktarını ve verimini arttırmıştır.

Türkiye Çeltik Tarım Potansiyeli

Türkiye’de, “kabuğu çıkarılmamış pirinç” olarak isimlendirilen çeltik, 1 milyon ton üretim miktarı eşiğini aşmıştır. Türkiye’de 28 ilde üretilen çeltik, en çok Marmara Bölgesi’nde üretilmekte ve üretimin yüzde 70,2’sini oluşturmaktadır (TÜİK, 2022). Türkiye’de geçmişten günümüze, çeltikte verimi artırmaya yönelik çalışmalara ağırlık verilmiştir. Nitekim 1982 yılında Osmancık-97 çeltik çeşidinin ıslahına başlanmış ve 1997 yılında Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nde tescil edilmiştir. Önceleri ortalama dekara 500 kg olan çeltik verimi, Osmancık-97 çeşidinin geliştirilmesi ve üretilmesinden sonra 800 kg/da verim elde edilmiştir. Yıllar içinde elde edilen dekara verim artmış ve 2011 yılında Türkiye çeltik veriminde dünyada 905 kg/ha verim ile ilk sırada yer almıştır (FAO, 2011; TOB, 2022). 2000 yılından itibaren ıslah çalışmaları, yetiştirme tekniklerinin geliştirilmesi ve iyileştirilmesi, yüksek verimli çeşitlerin kullanılması, üretim aşamasında lazer kontrollü tesviye aleti gibi modern tarım alet ve ekipmanların kullanılması ile tarımsal mekanizasyonun sağlanması söz konusu artışta önemli rol oynamıştır.

Türkiye çeltikte verim unsurunun yanında hastalıklara karşı dayanıklı çeşit geliştirme konusunda kayda değer projeler uygulamıştır. Nitekim Uluslararası Pirinç Araştırma Enstitüsü (IRRI) ile 2011 üretim yılından itibaren günümüze kadar uygulanan “Çeltik Yanıklık Hastalığına Toleranslı Çeşit Geliştirme Projesi” kapsamında bugüne kadar Aliço, Aslı, Bereket, Hasat, Zeybek, Yanmaz ve TARI2020 olmak üzere çeltik yanıklık hastalığına dayanıklı 7 çeşit geliştirilerek tescil ettirilmiştir. Ayrıca çeltik yanıklığı hastalığına toleranslı olan bu çeşitlere çeltik verimini artıran genler aktarılmıştır. Bu genler sap kuvvetini, salkım uzunluğunu ve salkımdaki tane sayısını artırarak çeltik verimini yükseltmiştir. 2020 yetiştirme sezonunda Türkiye’de 9.975 ton sertifikalı çeltik tohumu üretilmiştir. Çeltik tohumunun yüzde 50,1’i Tarım ve Orman Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü’ne (TAGEM) bağlı Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’ne ait çeşitlerden oluşmuştur (TOB, 2023). Verim, kalite ve hastalıklara karşı dayanıklılık gibi parametrelerin yanında Türkiye’de çeltik ve yan ürünleri, tarıma dayalı sanayide yoğun olarak kullanılmaktadır. Ülke genelinde 111 adet faal çeltik fabrikası bulunmaktadır. En fazla çeltik fabrikası Edirne’de bulunmaktadır. 39 fabrika ile Edirne’yi 22 fabrika ile Balıkesir, 16 fabrika ile Samsun ve 12 fabrika ile Mersin takip etmektedir (TOB, 2023a).

Çeltik Tarımındaki Son Gelişmeler

2022-2023 üretim sezonunda uygun koşullar altında çeltik tarımı, ana üretici ülkeler tarafından sürdürülmektedir. T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı’nın verilerine göre pirinç arzının 755,1 milyon tona ulaşacağı düşünülmektedir. Pirinç tüketiminin tüm zamanların en yüksek değerine ulaşması beklenmektedir (TEPGE, 2022). Açıklanan Türkiye İstatistik Kurumu bitkisel üretim verileri dikkate alındığında 2022 yetiştirme sezonunda elde edilen 980.000 ton çeltik üretim miktarının ülke ekonomisine önemli ölçüde katkı sağlayacağı değerlendirilmektedir.

Elde edilen bulgulara göre 2016-17 yetiştirme sezonundan itibaren son 5 yıllık süre diliminde Türkiye kendine yeterlilik konusunda doğrusal bir artış sağlamıştır. Yıllara göre pirinç stokunda dalgalanmalar olsa da ihracat doğrusal olarak artmıştır. Ayrıca çeltik ekili alanlarda doğrusal bir artış meydana gelmiştir. Elde edilen bulgulara göre Türkiye birçok dünya ülkesine göre çeltik tarımında ön plana çıkmaktadır. Türkiye’de tescil edilen çeşitler, uygulanan tarım politikaları, üreticilerin çeltik tarımını sahiplenmesi ve iyi bir gelir elde etmesi gibi unsurlar çeltik tarımının ön plana çıkmasındaki önemli faktörlerdendir.

Sonuç ve Öneriler

Geniş bir adaptasyon yeteneğine sahip çeltik bitkisi Türkiye’nin tüm coğrafi bölgelerinde muhtelif potansiyellerle yapılmaktadır. Söz konusu coğrafi bölgelerin ekolojik koşullarına uygun çeşitler kullanılarak yapılan çeltik tarımı Türkiye ekonomisinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Bu önemden dolayı çeltikte ar-ge çalışmaları da hızla devam etmektedir. Çeşitli hastalık ve zararlılar ile biyotik ve abiyotik stres koşullarına dayanıklılığa sahip çeşitlerin ıslah çalışmaları devam emektedir. Çeşit seçiminde ilgili çeşidin fizyolojik özellikleri, kuraklık ve su stresine dayanıklılığı, pazarın kalite istekleri, olgunlaşma gün sayısı, olgunlaşmada tek düzelik, çevre koşullarına duyarlılığı, tüketici talepleri ve yerel gereksinimler dikkate alınmalıdır. Osmancık-97 çeşidinin üretim ve yaygınlaştırılmasının ardından Türkiye dekara ortama çeltik verimini artması bunun en çarpıcı örneklerinden biridir. Türkiye’de çeltik konusunda en önemli çalışmalar T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı’na bağlı tarımsal araştırma müdürlüklerinde yürütülmüştür. Söz konusu kurumların ıslah kapasitesi geliştirilerek devam ettirilmelidir. Ayrıca çeltik üretim bölgelerinde üniversitelerde çeltik konulu yüksek lisans ve doktora tezlerini teşvik edici çalışmalar yapılması milli ve yerli tohumlarımızın sürdürülebilirliğine olumlu katkılar sağlayacaktır.

Bu çalışmada, Türkiye’nin tüm coğrafi bölgelerinde çeltik tür ve çeşitleri ile yapılan verim ve adaptasyon çalışmalarından elde edilen sonuçlara göre tescil edilen çeşitler derlenmiştir. Çalışmalardan elde edilen bulgulara göre tüm bölgelerin ekolojik koşullarına ve yetiştirme yöntemlerine göre çeşitlerin son yıllarda sayıca arttığı, söz konusunu bu artışın verim, kalite ve üretim miktarında da artış sağladığı görülmektedir.

Kaynaklar

Carcea, M. (2021). Value of whole grain rice in a healthy human nutrition. Agriculture, 11 (8), 720.doi:10.3390/agriculture11080720

Gaikwad, B.K., Singh, N., Kaur, P., Rani, S., Babu, H.P. & Singh, K., (2020). Deployment of wild relatives for genetic improvement in rice (Oryza sativa). Plant Breeding, 140 (1), 23-52. doi:10.1111/pbr.12875

FAO, 2011. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü Türkiye Çeltik Üretim Verileri Tablosu https://www.fao.org/faostat/en/#data/QCL (Erişim Tarihi: 5.07.2023)

Reshmi, R., & Nandini, P.V. (2018). Medicinal properties of Njavara rice (Oryza sativa L.) cv. International Journal of Advanced Engineering, Management and Science. 4 (3), 239980.

Singh, V.J., Bhowmick, P.K., Vinod, K.K., Krishnan, S.G., Nandakumar, S., Kumar, A. ….. & Singh, K.A. (2022). Population structure of a worldwide collection of tropical japonica rice indicates limited geographic differentiation and shows promising genetic variability associated with new plant type. Genes, 13 (3), 484.

TEPGE, (2022) Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü Müdürlüğü Tarım Ürünleri Piyasaları Raporu http:/arastırmatarimorman.gov.tr.tepge/tarimürünleripiyasalari (Erişim Tarihi: 03.07.2023)

TOB, (2022) T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Çeltik Tarım Raporu https://tarimorman.gov.tr/celtiktarimverileri/ (Erişim tarihi: 01.07.2023)

TOB, (2023) T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü https://arastirma.tarimorman.gov.tr/ttae/sayfalar/detay.aspx?sayfaid=41 (Erişim tarihi: 03.07.2023)

TOB, (2023a) T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı https://www.tarimorman.gov.tr/Haber/5440/Turkiyede-Celtik- Uretimi-1-Milyon-Tona-Cikti (Erişim tarihi: 03.07.2023)

TTSM, (2023) Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkez Müdürlüğü https://www.tarimorman.gov.tr/ BUGEM/TTSM/ (Erişim tarihi: 31.06.2023)

TÜİK, (2022) Türkiye İstatistik Kurumu Bitkisel Üretim Verileri https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?locale=tr (Erişim tarihi: 01.07.2023)

Makale

Türkiye’de Çeltik Tarım Potansiyeli ve Çeltik Tarımındaki Son Gelişmeler

Başlık