Prof. Dr. Ayzin B. KÜDEN¹, Dr. Songül ÇÖMLEKÇİOĞLU¹

¹Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, 01330, Balcalı, Sarıçam/Adana

Badem (Prunus dulcis Mill. = Prunus amygdalus Batsch) dünya genelinde üretilen ve tüketilen en önemli sert kabuklu meyvedir (Statistical Yearbook, 2021). Badem, anavatanı Çin ve Orta Asya olsa da ülkemizin Doğu Karadeniz bölgesi ve çok yüksek yaylalar dışında hemen her bölgesinde yetiştirilebilmektedir. Ege, Marmara ve Akdeniz bölgelerinden sonra Güneydoğu Anadolu bölgesi ve özellikle Adıyaman ve Şanlıurfa illeri badem yetiştiriciliğinde ön plana çıkmıştır.

Badem yıllarca tohumdan yetiştiriciliği yapılmış olduğu için çok zengin bir çeşitliliğe sahiptir, bunların yanısıra Teksas ve Nonpareil, daha sonra Ferragnes ve Ferraduel gibi yabancı çeşitlerin ülkemize girmesinden sonra daha modern tekniklerle badem yetiştiriciliği önem kazanmıştır. Genel olarak, bademler pomolojik yönden acı ve tatlı bademler olarak ikiye ayrılır. Acı bademler siyanidrik asit içerdiğinden zehirlidir ancak kozmetik sanayinde badem yağı ve badem sütü elde etmek için kullanılır.

Badem drupa tipi bir meyve olduğu için erik, kiraz, kayısı ve şeftali gibi sert çekirdekli meyve türleriyle aynı familyada yer alır, ancak aynı zamanda ceviz, fındık, antepfıstığı gibi meyve türleri gibi tohumu da yendiği için sert kabuklu meyveler grubu içerisinde gruplandırılır.

Bademin Besin İçeriği ve Faydaları

Bademin sağlık açısından birçok faydası vardır, son derece yüksek besin içerir, E vitamini, kalsiyum, fosfor, demir ve magnezyum açısından zengin bir kaynaktır. Ayrıca, çinko, selenyum, bakır ve niasin içerir. Diğer bütün türleriyle karşılaştırıldığında besin değerleri ve faydalı bileşenleri ile ön plana çıkmaktadır. Badem içerdiği pek çok vitamin ve mineraller yardımıyla mükemmel bir şifa kaynağıdır. İçerdiği bu maddelerin en önemlilerinden bir tanesi de fosfordur. Ayrıca ‘osteoporoz’ gibi yaşa bağlı sorunların başlamasını önlerken, fosfor yardımıyla kemiklerin ve dişlerin dayanıklılığını arttırır. Çağımızın önemli hastalıklarının başında olan stres ve kanser çeşitlerine karşı bünyeyi koruyucu özelliği vardır. Bunun yanında kabızlık, kolesterol, kemik sağlığı gibi birçok konuda ve çok geniş yelpazede insan sağlığına hizmet eder. Besinlerin emilimini hızlandırmak için tercihen aç karnına, doğrudan badem yenir. Badem ayrıca solunum ve kemik bozuklukları, öksürük, kalp bozuklukları, anemi ve diyabet sorunlarının çözümü için tercih edilebilir.Badem insan beyninin gelişimi ve sağlığı için gerekli olan birçok element ve bileşen içermektedir. Sadece yetişkinler için değil, çocukların da beyin sağlığı için faydalıdır. Alzheimer hastalığına yakalanma riskini azaltabilir. Bu konuyla ilgili olarak yapılan birçok bilimsel çalışma bademin içerdiği birçok besin kaynağının sinir sisteminin genel sağlığını korumak için gerekli olduğunu ortaya koymuştur. Bademin düzenli olarak tüketilmesi, iyi ve kötü kolesterol seviyelerini denegelemeye yardımcı olur Bu özelliği kolesterolün dengesiz seyri sonucu oluşabilecek birçok hastalığa yakalanma riskini azaltır. Diğer bir ifade ile bir problemi ortadan kaldırarak meydana gelebilecek birçok sağlık probleminin oluşmasına engel olur.

Bu derece önemli olan bu meyvenin yetiştiriciliğine bakacak olursak, dünyada badem ekim alanı ve üretimi her yıl oldukça istikrarlı bir şekilde artarak son yıllarda +%196’ya ulaşmıştır (FAO, 2021). 2017 yılında 3.064.727 ton olan dünya badem üretimi 2021 yılında 3.993.998 tona çıkmıştır. ABD (2.189.040 ton), İspanya (365.210 ton), Avustralya (285.605 ton), Türkiye (178.000 ton), Fas (169.255 ton) ve İran (163.568 ton) önde gelen badem üreticisi ülkelerdir.  2021 yılında dünyadaki toplam badem üretiminin %54,81’ini 2.189.040 ton ile ABD sağlarken, İspanya 365.210 tonla %9’unu, Avustralya 285.605 tonla %7’sini karşılamaktadır. Türkiye 178.000 ton, Fas 169.255 ton, İran 163.568 ton ile bu ülkeleri takip etmektedir (Tablo 1). Türkiye dünya badem üretiminin %4.4’ünü karşılamaktadır. ABD 2.283.414 ha alanda badem üretimi yapmaktadır (FAO, 2022).

Tablo 1. Ülkelere göre badem üretim verileri (FAO)

	Üretim miktarı  (ton)	Üretim alanı  (ha)	Verim  (kg/da)
ABD	2.189.040	534.191	409
İspanya	365.210	744.470	49
Avustralya	285.605	50.919	560
Türkiye	178.000	57.732	308
Fas	169.255	219.013	77
İran	163.568	75.553	216

Kaynak: FAO, 2022

TUİK verilerine 2022 yılında Türkiye badem miktarı 190.000 ton olarak gerçekleşmiştir. Badem üretiminde önemli bir yere sahip olan Adıyaman 33.827 ton ve  Mersin 26.255 ton üretimle Türkiye üretiminin % 32 sini gerçekleştirmiştir.  Antalya 11.338 tonluk üretim ile üçüncü sırada yer almaktadır (Tablo 2).

Tablo 2. TÜİK 2022 verilerine göre en çok badem üretimi yapılan illerimiz

	2021	2022
Adıyaman	39.109	33.827
Mersin	26.159	26.255
Antalya	10.149	11.338
Muğla	8.656	10.629
Şanlıurfa	7.219	8.864
Çanakkale	5.751	7.752

Kaynak: TÜİK, 2022

Dünya badem ihracatı 2021 yılında 1.444.711 ton olarak gerçekleşmiştir. ABD 967.358 ton ile dünya badem ihracatında ilk sırada yer almaktadır. İspanya 121.905 ton, Avustralya 102.421 ton ile ABD’yi takip etmektedir. Aynı dönem itibarıyla dünya badem ithalatı 1.389.352 ton olup Hindistan 236.529 ton ile ilk sırada yer almaktadır. Türkiye 2021 badem ihracatı 16.957 ton olarak gerçekleşmiştir. Badem ihracat değeri 112.801.000 dolar olmuştur. Aynı yıl 34.707 ton ithalat yapılmış ve ithalat değeri 138.756.000 dolar olarak gerçekleşmiştir (FAO, 2021).

Badem her ne kadar kuraklığa dayanıklı bir tür olsa da dünyadaki iklim değişikliğinden etkilenmektedir. Küden (2020), iklim değişikliklerinin başta tarla ve bahçe bitkileri olmak üzere tüm tarım sektörünü olumsuz etkilediğini belirtmiştir. Türkiye yedi farklı coğrafi ve iklimsel bölgeye sahiptir ve özellikle Akdeniz ve Orta Anadolu bölgeleri iklim değişikliğinden etkilenecektir (Giorgi ve Lionello, 2008; Kapluhan, 2013). Sıcaklıklar artacak, yağışlar ve tarımsal üretim azalacak, deniz seviyesi yükselecek (Varol ve Ayaz, 2012). Meyve ağaçları çok yıllık bitkilerdir ve bu değişimlerden en çok etkilenenlerdir.

Küden ve ark. (2012) iklim değişikliği nedeniyle sıcaklıkların arttığını, mevsimlerin geciktiğini, beklenmeyen kuraklık ve sellerin ortaya çıktığını belirtmişlerdir.

Badem (Prunus dulcis Mill.), Akdeniz Bölgesi’nde yaygın olarak yetiştiriciliği yapılan meyve ağaçları arasında yer almaktadır. Bugüne kadar yaygın üretim sistemleri, su kıtlığı, olumsuz toprak ve iklim koşulları ve düşük girdili ürün yönetiminin bir sonucu olarak düşük üretim değerleri gerçekleştirmiştir. Ancak son yıllarda talep ve fiyat artışına bağlı olarak yüksek karlılık ve sulanan alanların artmasıyla birlikte Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerindeki tarım sistemlerinde değişikliklere ve yeni yetiştiricilik sistemlerinin benimsenmesine yol açmıştır. Badem yetiştiriciliği, esas olarak farklı toprak türleri ve yerel iklime bağlı olarak dikiminin kapsamını sınırlayan birçok kısıtlamayla karşı karşıyadır (Jiménez ve diğerleri, 2011; Rubio Cabetas, 2016).

Uygun kalem-anaç kombinasyonu, bölge koşullarına ve özel yetiştirme sistemlerine uyum sağlamada önemli bir faktördür (DeJong ve ark., 2004). Anaç × kalem × ortamlar arasındaki etkileşimlerden kaynaklanan mekanizmanın anlaşılması, iklim değişikliğinin yanı sıra çok sayıda hastalık ve zararlıya ve bunların saldırganlıklarının olası artışına da dayanabilecek yeni anaçların geliştirilmesine katkıda bulunacaktır (Vahdati ve ark., 2021). Anaçlar, badem ağaçlarının biyotik ve abiyotik stres koşullarına karşı toleransında önemli bir faktördür. Seçilen anaçlar sayesinde farklı iklim ve olumsuz toprak koşullarında meyve türleri/çeşitler yetiştirilebilmektedir. İklim faktörlerine uyum sağlamak, erken ve daha iyi meyve kalitesi elde etmek, su ve besin kullanımını kontrol ederek ağaç gücünü kontrol etmek, soğuğa toleransı artırmak veya soğuklama gereksinimlerini azaltmak, hastalıklara ve zararlılara karşı toleransı veya direnci arttırmak için uygun anaçlar kullanılabilir (Vahdati ve ark., 2021).

2. Badem Yetiştiriciliğini Kısıtlayan Bazı Faktörler

Meyve ağaçları, büyüme boyunca çok sayıda abiyotik ve biyotik strese maruz kalabilmektedir. Stres koşulları bitki büyümesini olumsuz yönde etkileyerek bitkinin büyüme fonksiyonları, solunum, fotosentez, klorofil ve protein sentezinde azalmaya neden olur. Bitkilerde stres; kuraklık, tuzluluk ve soğuk gibi faktörlerin neden olduğu abiyotik stres ve bakteri, virüs ve mantarların neden olduğu biyotik stres olarak iki grupta incelenmektedir (Yıldırım ve ark. 2021). Badem genellikle çeşitli biyotik ve abiyotik faktörlere karşı toleranslı olarak kabul edilir.

• Abiyotik

Badem, erken çiçek açan bir türdür ve ilkbahar geç donlarından veya kış donlarından etkilenmektedir. Bu nedenle ılıman iklimlerde badem üretimi kısıtlanmakta, soğuğa dayanıklı veya geç çiçeklenen çeşitler de büyük zarar görebilmektedir (Kaska ve ark., 1992; 1993a; 1993b). Çiçeklenmenin birkaç gün bile geciktirilmesi önem taşımaktadır. Geç çiçeklenme ve kendine verimlilik, badem ıslahının ana hedefidir. Bademlerin çiçeklenme zamanlarında arı aktivitesi çok düşük olduğundan, kendine verimlilik önemli bir özellik olarak değerlendirilmelidir. Bademin genellikle çevresel kısıtlamalar ve hastalıklar altında iyi bir performansa sahip olduğu bilinmektedir. Bu özelliklerin, yabani atalarından gelen özel özelliklerin mirası olduğu düşünülmektedir. Badem kuraklık koşullarına dayanıklıdır ancak şeftali x badem melez anaçların kullanılmasıyla birlikte, badem bahçesi plantasyonlarında kuraklığa dayanıklı anaçlar veya çeşitler daha da önem kazanmaktadır.

• Biyotik

Bakteriyel hastalıkların en önemlileri Pseudomonas amigdale ve Agrobacterium‘dan kaynaklanmaktadır (Mısırlı ve ark. 2001). Her iki hastalık da verimi ve kaliteyi düşürmektedir. Badem ağacı üç ana parazitör nematod türünden etkilenir: kök ur, lezyon ve halka. Bu nematodlar, hayatta kalmak için su ve besin alımını engelleyerek özellikle genç badem ağaçlarının kök sistemlerine zarar verir. Yıllar geçtikçe, birçok badem anacına kök-ur nematodlarına karşı direnç kazandırılmıştır, ancak halka veya lezyon nematodlarına karşı mevcut bir genetik direncin bulunmadığına dikkat etmek önemlidir. Olgun bir ağaç kesildikten sonra köklerin birkaç yıl boyunca yaşayabileceğini ve nematodlara ev sahipliği yapabileceğini unutmamak da önemlidir.

3. Sonuç ve Öneriler

Badem, ülkemiz için son derece önemli bir sert kabuklu meyve türü olup, hem çağla, hem de kabuklu ve iç badem olarak tüketildiğinden ekonomik önemi de oldukça yüksektir. Bir diğer avantajı kurak koşullara en dayanıklı meyve türlerinin başında gelir. Ancak, badem yetiştiriciliğini kısıtlayan ilkbahar geç donları, uyuşmazlık, döllenme noksanlığı vb. gibi faktörler iklim değişikliği nedeniyle daha da önem kazanmıştır. Bu nedenlerle, yeni kurulacak bahçelerin kendine verimli, geç çiçeklenen ve biyotik ve abiyotik koşullara daha dayanıklı çeşitlerle kurulmasında yarar vardır. Bu durumda, istenen özelliklere sahip çeşit ıslahının daha da önem kazandığı söylenebilir. Badem bahçelerinde kendine verimli çeşitler kullanılsa da, bahçe içinde veya yakınında arı kovanlarının bulunmasının zorunluluğu önemle vurgulanmalıdır.

Kaynaklar

DeJong T., Johnson R., Doyle J., Weibel A., Solari L., Basile B., Marsal J., Ramming D. and Bryla D., 2004. Growth, yield and physiological behaviour of size-controlling peach rootstocks developed in Acta Hort. 658(2), p. 449-456.

FAO, 2021. Food and Agriculture Organization of the United Nations—FAOSTAT. Available online: http://www.fao.org/faostat/en/#home.

FAO, 2022. Food and Agriculture Organization of the United Nations—FAOSTAT. Available online: http://www.fao.org/faostat/en/#home.

Jiménez, S.; Pinochet, J.; Romero, J.; Gogorcena, Y.; Moreno, M.A.; Espada, J.L. 2011. Performance of peach and plum based rootstocks of different vigour on a late peach cultivar in replant and calcareous conditions. Sci. Hortic. 2011, 129, 58–63.

Kaska, N., A. Kuden, A.B. Kuden, 1993b. Almond Production in Southeast Anatolia. Acta Horticulturae, 373. I. International Congress on Almond. (Italy). May 17-19, p 253-258.

Kaşka, N., Küden, A.B., Küden, A., 1992. Studies on the adaptation to Adana ecological conditions of selected almond genotypes from different regions of Turkiye. Turkish J. of Agr. and Forestry. 17(1):97-110.

Misirli, A., A.B.Kuden, G. Demir, R. Gulcan, 2001.  Determination of Phenolic compounds in some almond hybrids varying in resistance to Pseudomonas amygdale. Cahiers Options méditerranéennes, XI GREMPA Seminar on pistachios and almonds, 56: 71-86.

Rubio-Cabetas J.M. 2016. Almond Rootstocks: Overview. In: Kodad O. (ed.), López-Francos A. (ed.), Rovira M. (ed.), Socias i Company R. (ed.). 2016. XVI GREMPA Meeting on Almonds and Pistachios. Zaragoza: CIHEAM, 2016. p. 133-143 (Options Méditerranéennes : Série A. Séminaires Méditerranéens; n. 119)

Statistical Yearbook, 2021. Nuts and Dried Fruits Statistical Yearbook 2019/2020. Available online:https://www.nutfruit.org/files/tech/1587539172_INC_Statistical Yearbook_2019-2020.pdf (accessed in 2021).

TUİK, 2022. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Bitkisel-Uretim-Istatistikleri-2022-45504 (giriş 2023)

Vahdati, K.; Sarikhani, S.; Mehdi Arab, M.; Leslie, C.A.; Dandekar, A.M.; Aleta, N.; Bielsa, B.; Gradziel, T.M.; Montesinos, A.; Rubio-Cabetas, M.J.; Sideli G.M.; Serdar, U.; Akyüz, B.; Beccaro, G.L.; Donno, D.; Rovira, M.; Ferguson, L.; Akbari, M.; Sheikhi, A.; Sestras, A.F. 2021. Advances in Rootstock Breeding of Nut trees: Objectives and Strategies. Plants, 2021. 10(11), 2234; https://doi.org/10.3390/plants10112234

Yildirim, A.N. San, B. Yildirim, F. Çelik, C. Bayar, B. Yarakurt, Y. 2021. Physiological and biochemical responses of almond rootstocks to drought stress. Turkish Journal of Agriculture and Forestry. http://journals.tubitak.gov.tr/agriculture/ 045: 522-532, doi: 10.3906/tar-2010-47