Özgür KARAKUŞ/Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Doğu Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü

Prof.Dr. Cafer GENÇOĞLAN/Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Biyosistem Mühendisliği

Hayatımızda önemli bir rolü olan pamuk, ebegümecigillerden, üç, dört veya beş dilimli koza biçiminde meyvesi olan, sıcak bölgelerde lifi, tohumu ve yağı için yetiştirilen bir tarım bitkisidir. Kökeninin Hindistan olduğu söylense de tam olarak neresi olduğu belli değildir (FAO, 2018).Tek yıllık olarak yetiştirilen pamuk, aslında ıslah edilmiş çalı şeklinde çok yıllık bir bitkidir. Günümüzde kültürü yapılan pamuk çeşitlerinin neredeyse tamamı tek yıllık olarak yetiştirilmektedir (Aydemir,1982).

Pamuğun Gelişme Dönemleri ve Dönemsel Bitki Su İhtiyacı

Pamuk bitkisinin su ihtiyacı yetiştirilme dönemlerinin gereksinimlerine göre ayarlanmalıdır. Bu büyüme dönemleri (FAO, 2018);

• Başlangıç Dönemi (15-25 gün): Ekimden çıkışa kadar geçen süreyi kapsayan dönemdir. Çiçeklenme öncesi dönemde denilmektedir. Ekim zamanında etkin kök derinliğinde yeterli toprak suyu bulunması sağlıklı ve güçlü bir kök gelişimi ve çimlenme için çok önemlidir. Eğer toprakta yeterli su yoksa ve yağışlar yetersiz ise toprak ekimden önce uygun bir yöntemle sulanarak yeterli nem düzeyine getirilmelidir. Bu kuvvetli bir kök gelişimi ve çimlenme için çok önemlidir. Pamuk bitkisinin su tüketimi, çiçeklenme öncesi dönemde düşüktür. Bu yüzden çiçeklenme öncesi dönemde düşük toprak suyu düzeyi istenen bir durumdur. Ancak bunun bitkinin susuz bırakılması anlamına gelmemesi gerekir. Bu dönemde kullanılan suyun mevsimlik toplam kullanılan suyun %10’u kadar olması gerekir (FAO, 2018).
• Vejetatif Gelişme Dönemi (25-35 gün): Tohumun çimlenmesinden başlayıp çiçeklenme başlangıcına kadar geçen, kökün, gövdenin, sapların, yaprak ve diğer somatik aksamlarının büyüdüğü, çiçeklenme öncesi dönemdir. Dönem sonunda bitki boyu yaklaşık 40 cm dolayındadır (Tülücü, 2003). Gelişme döneminde sulama, 75 cm’lik kök derinliğinde toprak suyu içeriği %50’nin altına düştüğünde planlanır. Aksi takdirde geciktirilen sulama vejetatif büyümeyi kısıtlar. Bitki takip ettiği dönemlerde verilecek suyla vejetatif gelişimini tamamlamaya çalışır. Buda geç çiçeklenmeye, koza dökülmesine ve özellikle kısa büyüme mevsimlerinde verimin azalmasına neden olur (FAO, 2018).
• Çiçeklenme Dönemi (60-70 gün): Çiçeklenme dönemi, taraklama ve çiçek açım dönemlerini kapsamaktadır. Çiçeklenme döneminde bitkinin su ihtiyacı toplam su ihtiyacının %50-60’ı kadardır (FAO, 2018). Dönemin sonuna doğru bitkinin boyu ortalama 90 cm’yi bulur. Bu dönemdeki su yetersizlikleri verim üzerinde olumsuz etkiye neden olabilmektedir. Bitki çiçeklenme döneminde tam boya ulaşır. Bu dönemde sıcaklık çok yükselir ve bitkinin evapotranspirasyonla su kaybı artar. Bu dönemde sulamanın geciktirilmesi ve yetersiz sulama yapılması çiçek ve tarak dökülmesini arttırır (Tülücü, 2003).

Çiçek Ve Tarak Dökülmesi (Fotoğraf: Güven BORZAN, 2014. DAGTEM, Kahramanmaraş)

Sulamaya erken dönemde başlanılması ve aşırı sulamalar ise bitkinin vejetatif gelişme göstermesine neden olur. Bu durum bitkinin çiçek ve koza oluşumunu olumsuz yönde etkiler (FAO, 2018). Ayrıca alt dallarda oluşan kozalarda nem kaynaklı koza çürümelerine ve mantari hastalıklara neden olur.

Zamansız ve Aşırı Sulama Etkisi (Fotoğraf: Güven BORZAN, 2013. DAGTEM, Kahramanmaraş)

Pamuğun ilk sulama zamanı genellikle çiçeklenme başlangıcı olarak belirlenmektedir. Ancak ilk sulama çiçeklenme başlangıcından çok, toprak nemi ile alakalıdır. Yağışların azlığından ve yüksek sıcaklıklardan dolayı toprakta yeteri kadar nem bulunmazsa, ilk suyu vermek için pamuğun çiçeklenme başlangıcını beklemek doğru değildir. İlk sulamanın geciktirilmesi ve yetersiz su verilmesi kök gelişimini olumsuz yönde etkiler. Bu dönemde kök gelişiminin yetersiz olması daha sonraki dönemleri de olumsuz yönde etkileyerek verimi düşürmektedir. Zamansız ve gereğinden fazla su vermek topraktan havayı uzaklaştırır. Buda bitkinin havasız kalmasına, toprağın oturmasına dolayısıyla köklerin yeterince gelişememesine sebep olacaktır. Ayrıca zamanından önce ve gereğinden fazla su vermek, bitki köklerinin nemi bulabildiği toprak yüzeyine en yakın toprak hacminde gelişmesine neden olur. Bu da diğer sulamaların daha sık aralıklarla yapılmasına sebep olur (Aydemir, 1982).

• Elma Bağlama Dönemi (30-40 gün): Bu dönem boyunca bitkinin ihtiyacı olan suyun karşılanması çok önemlidir. Sulamalar, toprağın su tutma kapasitesine, kök sisteminin gelişmesine ve buharlaşmaya bağlı olarak, hasat döneminden önce belirli bir zamanda kesilmelidir. Bu dönemdeki aşırı sulama, koza açılmasında gecikmeye ve koza çürümesine karşı daha fazla duyarlılığa neden olabilmektedir (FAO, 2018). Genellikle son sulamalar kozaların olgunlaşma dönemine denk gelir. Elma oluşumu ve olgunlaşma sırasında, mevsim ilerledikçe kullanılabilir nem % 60’ın altına düşebilir (FAO, 2018). Bu dönemde yapılacak sulamaların önemi büyüktür. Sulamalar, vejetatif büyümeyi arttırmayacak ancak kozaları besleyecek ölçüde uygulanır. Son sulama geciktirilirse ya da sulama devam ettirilirse vejetatif gelişme devam eder. Bu da kozaların geç açmasına ve zararlıların üremesi için uygun ortam oluşmasına neden olur (Aydemir, 1982).
• Hasat (olgunluk) Dönemi (15-20 gün): Elma kozasının açıldığı ve hasada hazır olduğu dönemdir. Bu dönemde ihtiyaç duyulmadıkça sulama yapılmaz. Fakat aşırı nem düşüklüğü durumunda lifler kabalaşacağı için hasat öncesi dönemde bir randıman sulaması yapılması uygundur. Bazen ilk hasattan hemen sonra ikinci verim elde edebilmek için uzun ve sıcak büyüme mevsiminde bir sulama yapılabilmektedir (FAO, 2018).

Sulama

İdeal Sulama Koşullarında Pamuk (Fotoğraf: Güven BORZAN, 2015. Çiftçi Tarlası, Kahramanmaraş)

Güçlü büyüme, iyi tomurcuklanma, sağlıklı kozaların oluşumu, kaliteli ve yüksek verim için gelişme dönemlerine göre uygun ve yeterli sulama yapılması gerekir. Pamuk bitkisinin yetiştirilme süresi içerisinde su tüketimi ortalama 700-1300 mm arasında değişmektedir (FAO, 2018). Türkiye’nin farklı yerlerinde yapılan çalışmalarla belirlenen pamuk bitki su tüketimi, 632-1111 mm arasında değişmektedir (Şekil 1). Yapılan denemelerle pamuğun 740 mm su koşullarında en iyi sonuca varıldığı gözlenmiştir (Tülücü, 2003). Ülkemizin yıllık yağış ortalaması ise otuz yıllık verilere göre 574 mm’dir (MGM, 1981-2010). Bu yağış miktarı, pamuk bitkisini yetiştirmek için yeterli olmadığından ve yağışların genellikle pamuk yetişme dönemi dışında düşmesi nedeniyle sulamayı zorunlu kılmaktadır.

Pamuk yetiştiriciliğinde sulama aralığı ve sulama sayısı, pamuk çeşidine, toprak özelliğine, taban suyunun yüksekliğine, dönemsel yağış miktarına, sıcaklığa ve nispi neme bağlı olarak değişir. Çukurova koşullarında orta bünyeli topraklarda ve normal iklim şartlarında genelde 15-20 gün aralıklarla 4-5 defa sulama yapılması uygundur (Gürgen, 2004).

Pamuktan kaliteli, yüksek verim almak, zamanında ve bitkinin ihtiyacını karşılayacak düzeyde yapılacak sulamalara bağlıdır. Sulama zamanının ve verilecek su miktarının doğru belirlenmesi bitki gelişimi açısından hayati öneme sahiptir. Bu yüzden bitkinin su ihtiyacının iyi bilinmesi, sulama programının hazırlanmasında önemlidir.

Sulama Yöntemleri

Su kıtı olan ülkemizde pamuk yetiştiriciliğinde en tasarruflu yöntemler seçilmek zorundadır. Pamuk sulamasında seçilen yöntemler sulama dönemlerine, yörenin kültürel durumuna, arazinin sulamaya uygunluğuna ve ekonomiye bağlıdır (Tülücü, 2003).

Sulama yöntemi; suyun toprağa veriliş biçimidir. Pamuk, çok çeşitli sulama yöntemleriyle yetiştirilebilmektedir. Ülkemizde pamuk yetiştiriciliğinde yaygın olarak karık sulama yöntemi kullanılmaktadır. Su talebinin fazla ancak su kaynaklarının yetersiz olduğu bölgelerde, basınçlı sulama yöntemlerinin kullanılması suyun en ekonomik ve sağlıklı şekilde randımanlı olarak kullanılmasını sağlamaktadır. Pamuk sulamasında kullanılan yöntemler aşağıdaki şekilde gruplandırılabilir;

A. Yüzey sulama yöntemleri; ·      Salma sulama ·      Göllendirme(tava) ·      Uzun tava ·      Karık

B. Basınçlı sulama yöntemleri; ·      Yağmurlama sulama ·      Damla sulama

1. Yüzey Sulama Yöntemleri;

Salma Sulama: Suyun yer çekimi etkisi ile toprak yüzeyine uygulanmasıdır (FAO, 2018). Üniform bir sulama sağlamayan kontrolsüz ve randımanı çok düşük bir sulama yöntemidir. Bu yöntemle su tarla başındaki kanallardan tarlaya rasgele yayılmaya bırakılır. Ardından su parseller arasında taşırma yapılarak uygulanır (Süzer, 2014). Salma sulama toprakta, yararlı mikroorganizmaların faaliyetlerinin azalmasına, taban suyunun yükselmesine, toprakta tuzluluğa ve çoraklaşmaya, verim kaybına, kök gelişiminin yavaşlamasına, erozyon ile toprak kaybına ve besin maddelerinin yıkanmasına neden olmaktadır.

Tava (Göllendirme): Bu yöntemle tavaların dört tarafı seddelerle çevrilir. Ardından sulama suyu bu seddelerin içerisinde göllendirilir.

Pamukta Tava Sulama (Fotoğraf: Güven BORZAN, 2013. DAGTEM, Kahramanmaraş)

Uzun Tava (Border): Araziler tesviye edildikten sonra paralel seddelere ayrılırlar. Sulama suyunun seddeler arasından arazi sonuna kadar yayılarak akması sağlanır.

Karık Sulama: Bu yöntemde su, pamuk sıralarının arasına açılan karıklara verilir. Karık içinde ilerleyen su, yüzeye taşmadan derine ve yanlara sızar ve iki karık arasındaki kısmı kök bölgesine kadar ıslatır. Toprak yüzeyi kapilarite ile suyu aldığından yüzeyde kaymak tabakası oluşmaz. Karıklara su, salma karığında açılacak bir açıkağızlıktan verilebildiği sifon, tüp ya da delikli borulardan da verilebilir. Pamuk sulamasında genellikle sifon kullanılmaktadır (Aydemir,1982).

1. Basınçlı Sulama Yöntemleri;

Yağmurlama Sulama: Yağmurlama sulama, suyun kaynaktan belli bir basınçla alındığı, kapalı bir sistemle tarlaya iletildiği ve sonra atmosfere damlacıklar halinde püskürtüldüğü yöntemdir. Yağmurlama yöntemi, sulu tarımın yapıldığı her iklim kuşağında kolayca kullanılabilir. Donanımın esnekliği ve uygulamaların etkin biçimde denetlenebilmesi, yağmurlama yöntemini, evrensel boyutta, uygulanır hale getirmiştir (Kanber, 2010).

Yağmurlama sulama yöntemi ile sulama yaparken çiçeklenme döneminde kontrollü sulama yapılmalıdır. Özellikle tozlaşmanın yoğun olduğu gündüz saatlerinde yağmurlama sulama yapmaktan kaçınılmalıdır. Sulama yapmak için akşam saatleri tercih edilmelidir.

Damla Sulama: Bu yöntemle su, damlatıcılar olarak adlandırılan çıkışlarla donatılmış küçük çaplı plastik borulardan (lateral) çok düşük hızlarda (2-20 litre/saat) toprağa yavaş yavaş su damlatılmasını içerir. Her bitkinin sadece kök bölgesi ıslatılır. Bu nedenle çok verimli bir sulama yöntemidir (FAO, 2018).

Suyu en etkili şekilde kullanan ve önemli miktarda su tasarrufu sağlayan yöntemdir. En yaygın kullanımı olan karık sulamaya göre bile %50’ye yakın su tasarrufu sağlanabilmektedir. Su tasarrufunun yanı sıra kültürel işlemler, yabancı ot ve hastalıklara karşı mücadele gibi işlemleri de kolaylaştırmaktadır(Özkan ve ark,1995). Bu da girdi maliyetleri açısından bize önemli bir tasarruf sağlamaktadır.

Damla Sulama. (Fotoğraf: Güven BORZAN, 2013. DAGTEM Damızlık Parseli, Kahramanmaraş)

Damla sulama ile geleneksel sulamanın karşılaştırıldığı bir çalışmada damla sulama ile % 40 daha fazla verim alındığı ortaya konulmuştur (Ertek ve Kanber, 1999). Ayrıca damla sulama yönteminin pamukta erken hasadı teşvik ettiğini ve verimi arttırdığını belirtmişlerdir. Çukurova koşullarında; pamukta karık, yağmurlama ve damla sulama sistemleri ile yapılan karşılaştırmada en fazla sulama suyu, karıkta (894-1398 mm); en az dadamla sulamada (168-182 mm) uygulanmış ve yaklaşık olarak aynı verim elde edilmiştir (Ertek ve Kanber, 1999)

Damla ve karık yöntemlerinin karşılaştırılması sonucunda lif veriminin, sulama yöntemlerinden etkilenmediği ancak, aynı verimin elde edilmesi için karıkta 450-584 mm daha fazla su uygulandığı tespit edilmiştir (Ertek ve Kanber, 1999).

Çalışmalar sonucunda, verimin en yüksek alındığı etkili kök derinliğinin 108 cm olduğu bulunmuştur. Bu yüzden, pamuk damla sulama yöntemiyle sulandığında ıslatma derinliğinin 108 cm alınması uygun olacaktır (Ertek ve Kanber, 1999).

Bazen damla sulama sisteminin mahsulün kullandığı miktarı azaltarak su tasarrufu sağladığı düşünülmektedir. Bu doğru değildir. Bitkinin ihtiyaç duyduğu su miktarı, uygulanan sulama yöntemiyle değiştirilemez. Uygulanan yöntemlerle sadece bitkilerin doğru miktarda su alması sağlanabilir. Damla sulama yöntemi derine sızma, yüzey akışı ve topraktan buharlaşmayla (evaporasyon) meydana gelen kayıplara karşı su tasarruf sağlamaktadır. Bu tasarrufların, ekipmanın kendisi kadar kullanıcısına da bağlı olduğu unutulmamalıdır. Damla sulama, su kalitesinin değişken olduğu, toprağın eğimli veya dalgalı olduğu ve kalitesinin düşük olduğu, suyun veya işçiliğin pahalı olduğu veya yüksek değerdeki bitkilerin sık su uygulamalarına ihtiyaç duyduğu alanlara en uygun yöntemdir (FAO, 2018).

KAYNAKLAR

Aküzüm, T., Çakmak, B., Gökalp, Z., 2010. Türkiye’de su kaynakları yönetiminin değerlendirilmesi. Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi, (1), s.67-74.

Aydemir, M., 1982. Pamuk Islahı, Yetiştirme Tekniği ve Lif Özellikleri. Nazilli Bölge Pamuk Araştırma Enst. Müd. Yayın, (33), Aydın.

Ertek, A., Kanber, R., 1999. “Damla Sulama Yöntemiyle Sulanan Pamukta Su Kullanım Randımanı (WUE) ve Verim-Tepki Etmeninin (Ky) Değişimi” Turk J AgricFor 25 (2001) s.111-118

Ertek, A.,Kanber, R., 2000. Damla Sisteminde Farklı Sulama Programlarının Pamuk Bitkisinin Değişik Toprak Katmanlardaki Su Tüketimine ve Kök Gelişimine Etkilerinin Belirlenmesi. Turk J AgricFor, 24, s.283-291.

Ertek, A., Kanber, R., 2001. Damla Yöntemiyle Sulanan Pamukta Farklı Sulama Programlarının Bitki Gelişmesine Etkileri. Turk J AgricFor, 25, s.415-425.

FAO, 2018. FoodandAgricultureOrganization. Cotton, (Erişim Adresi: http://www.fao.org/land-water/databases-and-software/crop-information/cotton/en/ Erişim Tarihi: Mart 2018).

FAO, 2018. FoodandAgricultureOrganization. IrrigationWaterManagement: IrrigationMethods.

(Erişim Adresi: http://www.fao.org/docrep/s8684e/s8684e00.htm. Erişim Tarihi: Mart 2018).

FAO, 2018. FoodandAgricultureOrganization. IrrigationEfficiencies. (Erişim Adresi: http://www.fao.org/docrep/t7202e/t7202e08.htm. Erişim Tarihi: Nisan, 2018).

Güngör Y, Yıldırım O.,1989. Tarla Sulama Sistemleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No. 1155. 371s. Ankara.

Gürgen, 2004. Pamuk Yetiştiriciliği Çiftçi Broşürü. (Erişim Adresi: http://tyhm.cu.edu.tr/Tr/detay.aspx?pageId=1527. Erişim Tarihi: Nisan, 2018)

ICAC, 2018. International CottonAdvisoryCommittee. ICAC World Cotton Database, (Erişim Adresi: https://icac.gen10.net/ Erişim Tarihi: Mart 2018).

Kanber, R. ve Ünlü, M.,2010. Tarımda Su ve Toprak Tuzluluğu. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Genel Yayın No:281, Kitap Yayın No:A-87, Adana.

Kanber, R., 2010. Tarla Sulama Sistemleri. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Genel Yayın No:283, Kitap Yayın No:A-89, Adana.

Kırda, C.,Sarıyev, A.,2002. Toprak Fiziği, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Kitapları Yayın No. A-79, Ziraat Fakültesi Ofset Atölyesi, Adana

Özkan, B., Güleryüz, H., 1995. Damla Ve Karık Sulamanın Pamuk Verimi Ve Kalitesine Etkilerinin Karşılaştırılması. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 4(1).

Süzer,S., 2014. Sulama Sistemleri.(Erişim Adresi: https://arastirma.tarim.gov.tr/ttae/Sayfalar/Detay.aspx?SayfaId=88. Erişim Tarihi: Nisan, 2018).

TAGEM-DSİ, 2017. Türkiye’de Sulanan Bitkilerin Bitki Su TüketimleriRaporu, s.1-22, ANKARA. (Erişim Adresi: https://goo.gl/gho2JM. Erişim Tarihi: Nisan, 2018)

Tahmiscioğlu S. M., 2015. Türkiye’de Bitki Su Tüketim Çalışmaları. DSİ Genel Müdürlüğü Etüt, Planlama ve Tahsisler Dairesi Başkanlığı.(https://goo.gl/2uA46cErişim Tarihi:  Nisan, 2018).

TUİK, 2018. Bitkisel Üretim İstatistikleri. www.tuik.gov.tr (Erişim Tarihi: Mart 2018).

Tülücü, K., 2003. Özel Bitkilerin Sulanması.ÇÜ Ziraat Fakültesi Ders Kitabı, Yayın, (254), s.91-110.

MGM, 2018. Meteoroloji Genel Müdürlüğü. Türkiye Geneli Yıllık Alansal Yağışları.

(Erişim Adresi: https://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx Erişim Tarihi: Mart, 2018)

Fotoğraflar: Güven Borzan, Ziraat Yüksek Mühendisi, Doğu Akdeniz Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Arşivi.